ترجمه قرآن الهی قمشه ای (کتاب)

از جمله عالمان معاصری که بر قرآن کریم، ترجمه فارسی نوشته اند، مرحوم مهدی الهی قمشه‌ای (م، ۱۳۹۳ ق) است که ترجمه او از نوع ترجمه تفسیری و آزاد می باشد. این ترجمه با وجود داشتن فوائد متعدد و چاپ فراوان، به گفته منتقدین آن، در مفردات و ترکیبات و مسائل فنى ترجمه کمبودهایى دارد.

معرفی اجمالی ترجمه

شادروان الهى قمشه‌اى از اصول علمى و نظرى ترجمه چندان که باید و شاید (در مقایسه با کسانى چون شادروان پاینده یا آقاى عبدالمحمد آیتى یا دیگران که مترجمان حرفه‌اى و پرکار بوده‌اند) باخبر نبوده است. در مجموع این ترجمه (مراد طبع ویراسته آن است)، ترجمه‌اى خوشخوان، تفسیر آمیز و آزاد است.

این ترجمه ارزش تاریخى و تأثیر روان شناختى‌اش بیش از ارزش علمى و بالفعل و آکادمیک آن بوده است، به این شرح که این ترجمه در ۵۵ سال پیش و در طول نیم قرنى که صدها بار چاپ و تجدید چاپ شده و در میلیون‌ها نسخه منتشر گردیده، بیش و پیش از هر ترجمه‌اى به خوانندگان عادى و دوستداران قرآن و فهم معانى و معارف آن، نشان داده است که سبک و سیاق قرآن مجید، آن گونه که ترجمه‌هاى تحت اللفظى هزار ساله، نشان داده‌اند، جسته- جسته نیست و این یعنى رمیدگى خاطر و هراس ذهنى میلیون‌ها مؤمن مسلمان فارسى زبان را از بین بردن؛ به عبارت دیگر رهیافت کلى شادروان قمشه‌اى به صرافت طبع و ذوق سلیم و فطرت مستقیمش به ترجمه قرآن درست و علمى بوده است، اما در جزئیات و فرعیات و مفردات و ترکیبات و مسائل صناعى و فنى ترجمه کمبودهایى داشته است.

کار او را با رسالت تاریخى - فرهنگى نیما یوشیج (على اسفندیارى) پدر و بانى شعر نو فارسى مى‌توان مقایسه کرد که ابتکار و به قول قدما بدعت حسنه یعنى نوآورى سنجیده‌اى به میان آورد و به جاى روزنه، دروازه‌اى به روى شعر تکرار مکرراتى و کلیشه پرداز یکصد سال اخیر فارسى باز کرد و دیدها و دیدگاه‌ها و نگاه‌ها را اصلاح کرد، ولو آن که بپذیریم خودش نمونه‌هاى درخشان یا مهمى از شعر نو عرضه نکرد. پیش از مرحوم قمشه‌اى، بصیرالملک و همزمان با او عبدالحسین آیتى (آواره) و اندکى پس از او مترجم توانایى چون ابوالقاسم پاینده هم به همین راه رفتند.

نقد و بررسی‌های این ترجمه

• اولین نقدى که بر این ترجمه نوشته شد، به قلم شادروان ابوالقاسم پاینده (۱۲۹۰- ۱۳۶۳ ش) مترجم معروف و صاحب ترجمه قرآن کریم به فارسى است که در مقدمه بر ترجمه خود از قرآن کریم (به تاریخ ۱۳۳۶ ش) پوشیده‌وار و بدون تصریح به نام، پنج ایراد به عنوان نمونه بر ترجمه شادروان قمشه‌اى گرفته است که در همه موارد حق با پاینده است.
• پس از انقلاب اسلامى، دومین نقد بر این ترجمه را آقاى دکتر سید عبدالوهاب طالقانى در نشریه کیهان اندیشه (ویژه‌نامه قرآن، شماره ۲۸، بهمن و اسفند ۱۳۶۸ ش) نوشت. در این نقد که عنوان «نقد ترجمه‌هاى معروف قرآن به زبان فارسى» نام دارد، علاوه بر ترجمه قمشه‌اى بر ترجمه آقاى عبدالمحمد آیتی هم نقد نوشته شده است. ایرادات دهگانه‌اى که ناقد بر ترجمه مرحوم الهى قمشه‌اى گرفته است، همه وارد و حق با ناقد و اشتباه از سوى مترجم است.

• آقاى دکتر احمد احمدى با عنوان «ضرورت ترجمه‌اى آکادمیک از قرآن کریم» در نشریه بینات شماره اول، بهار ۱۳۷۳ به نقد این ترجمه پرداخت. ایشان در این نقد چنین آورده‌اند: «اما - از بى‌دقتى و بى‌توجهى ناشران سوداگر که بگذریم - ترجمه این نیک‌مرد دانشمند، خطاهایى دارد که ترجمه را نیازمند اصلاحى چشمگیر مى‌سازد و جا دارد فرزند دانشمند ایشان استاد دکتر حسین الهى قمشه‌اى به این مهم بپردازند، و آن را از آغاز تا پایان به دقت بنگرند و اصلاح کنند». اما چنان که معروض افتاد، ترجمه‌هایى هم که روى جلد یا صفحه عنوان یا در پایان آن چنین مطلبى ذکر شده که این ترجمه به صحه دکتر حسین الهى قمشه‌اى رسیده است - از جمله متنى که اساس نقد مفصّل نگارنده قرار گرفته است - همچنان همه ایرادهاى اساسى اصلى را در بردارد.

• نقد و نظر دیگر به قلم آقاى حسین استادولى است که با عنوان «گزارشى از ویرایش جدید و کامل ترجمه شادروان مهدى الهى قمشه‌اى» در نشریه بینات - سال دوم، شماره ۸، زمستان ۱۳۷۴، به طبع رسیده است. ایشان سه ویژگى مثبت براى ترجمه مرحوم قمشه‌اى برشمرده است:

1. اخلاص و صفاى باطن مترجم که بى‌شک در عبارات این ترجمه تأثیر نهاده و نورانیت خاصى به آن بخشیده و خواننده را در مواردى تحت تأثیر قرار مى‌دهد.
2. قلم روان و انشاى سلیس مترجم که فهم عبارات را آسان کرده است.
3. همان گونه که از نامش پیداست داراى خلاصة التفاسیر است و توضیحات کوتاه میان پرانتز مفیدى دارد که فهم آیه را روشن مى‌سازد.

همچنین ایشان هفت ویژگى منفى براى این ترجمه برشمرده‌اند:

1. بى‌دقتى و سرسرى کار کردن (همراه با مثال)
2. ضعف ادبى (این مورد هم مانند همه موارد مثال‌هایى دارد)
3. آمیختگى شرح و متن
4. نقل به معنى
5. افتادگى‌ها
6. نقص ویرایش: «این ترجمه از ویرایش صحیحى برخوردار نیست و موارد آن از حد شمار بیرون است و جاى پرانتزها اصلا حساب و کتابى ندارد».
7. اجمال و تفصیل‌ها.

• نقد دیگر نوشته آقاى محمدهادى شفیق آملى است که تحت عنوان «استخدام در ترجمه قرآن» اشاره‌هاى انتقادى و ارزیابانه به ترجمه مرحوم قمشه‌اى و آقایان عبدالمحمد آیتى و محمدمهدى فولادوند دارد. (بینات، سال سوم، شماره ۱۱، پاییز ۱۳۷۵)

• نقد آقاى دکتر محمدهادى مؤذن جامى بر اساس نوشته‌اى از دکتر محمدامین الخضرى، تحت عنوان «مقدمه‌اى بر اصول ترجمه تفهمى قرآن کریم» با ترجمه و تحقیق و نقد و بررسى خود در نشریه ماهنامه آیات از شماره نهم تا دوازدهم (آبان ۷۶ تا بهمن و اسفند ۷۶) به چاپ رسانده است که عنوان فرعى آن «اسرار حروف جرّ به همراه بررسى تطبیقى ترجمه‌هاى فارسى» نام دارد و داراى عباراتى منقول از ترجمه مرحوم قمشه‌اى، براى بررسى و تطبیق با ترجمه‌هاى دیگر است.

وضعیت نشر

نخستین چاپ ترجمه شادروان الهی قمشه‌اى در سال ۱۳۲۳ ش. انجام گرفته و از سوى کتابفروشى اسلامیه به صورت گراورى منتشر شده و براى اول بار در تاریخ ترجمه، شاید به اقتباس از بعضى ترجمه‌هاى اروپایى قرآن کریم به صورت صفحه به صفحه است، نه زیرنویس یا بین السطور یعنى یک صفحه (دست راست) متن قرآن مجید است و یک صفحه (دست چپ) ترجمه با ذکر شماره مسلسل آیات در جاى خود.

استاد میرخانى بار دیگر همین ترجمه را با اصلاحاتى که مترجم در ترجمه خود وارد کرده بود، در سال ۱۳۳۹ ش. بازنویسى و خوشنویسى کرده که در سال ۱۳۴۲ ش. از سوى همان ناشر انتشار یافته است. سپس چه بسا با اجازه مترجم، سایر ناشران نیز کمر همت به تجدید طبع این ترجمه، به صورت خوشنوشته یا حروفى (حروفچینى شده) بسته‌اند.

از آنجا که خانواده مترجم به ویژه فرزند ارشد ایشان، جناب آقاى دکتر حسین الهى قمشه‌اى مانع تراشى نکرده‌اند، ده‌ها ناشر صدها چاپ از این ترجمه را در ۵۵ سالى که از نشر اول آن مى‌گذرد، انتشار داده‌اند. از این میان دو طبع هست که دکتر حسین الهى قمشه‌اى صحه خود را بر آنها نهاده است. یکى طبع انتشارات امیرکبیر در سال‌هاى ۱۳۶۱، ۱۳۶۷ و سال‌هاى دیگر و دیگری طبع سازمان اوقاف (در سال ۱۳۶۹ و بعد). اما چنان که اهل فن تصریح کرده‌اند، چه این طبع‌هاى «صحه‌دار» و چه طبع‌هاى ویراسته آقایان محمدباقر بهبودى و حسن مسعودى، چندان که باید و شاید منقح و پیراسته از اغلاط علمى فراوان - که در اصل بوده یا گاه از سوى مصححان افزوده شده - نیست.

مهم‌ترین ویرایش علمى و اساسى این ترجمه در سال‌هاى اخیر به همت آقاى حسین استادولى انجام گرفته و نیز ویرایش ترجمه شیواى شادروان دکتر سید جلال الدین مجتبوى از قرآن کریم است. ترجمه ویراسته ایشان در سال ۱۳۷۷ از سوى دارالکتب الاسلامیة / کتابفروشى اسلامیه انتشار یافته است.

منابع

• مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، جامع التفاسیر ۲ [لوح فشرده]: بخش کتابشناسی.